آیین‌های سوگواری مختلفی در مناطق شهری و روستایی گیلان همه‌ساله از سوی عزاداران حسینی اجرا میشود که ریشه در فرهنگ دینی مردم این استان دارد. حرم در باور مردم گیلان جلوه‌ای از مظلومیت و حماسه قیام عاشوراییان نهضت حسینی است.
مردم این استان هرساله در این ایام به خاطر مظلومیت امام حسین (ع) و یاران با وفایش در مبارزه با ظلم و ستم یزیدیان و مصیبتی که براهل بیتش روا شد با سروسینه زدن یاد و خاطره کربلای حسینی را زنده می‌کنند. هزاران شیفته حسینی با شروع ماه محرم، کاروان دل را به هوای کربلا آنچنان روان می‌کنند که گویی خود از حماسه سازان آن می‌باشند. اعتقاد و باور خاص مردم به حضرت ابوالفضل العباس، علی اکبر، علی اصغر، حربن یزید ریاحی، حضرت رقیه و کودکان امام حسین (ع) در این ایام و برگزاری آیین‌های ویژه سوگواری به نام آنان نمونه‌ایی از باورهای مذهبی مردم این استان است.
مردم گیلان در دهه اول ماه محرم با حضور در مساجد و حسینیه‌ها و برگزاری مراسم نوحه، مصیبت‌خوانی و سینه‌زنی و زنجیرزنی با آیین‌های ویژه خود یک باردیگرحماسه‌حسینی و مظلومیت اهل‌بیت را درباور مردم به نمایش می‌گذارند. آیین‌های سوگواری مختلفی در مناطق شهری و روستایی گیلان همه‌ساله از سوی عزاداران حسینی اجرا میشود که ریشه در فرهنگ دینی مردم این استان دارد.
آماده‌سازی مساجد و حسینیه‌ها، علم‌بندی و سیاه‌پوش کردن سردر مساجد و معابر و برپایی مجالس روضه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی از آیین‌های ویژه این ماه است. آداب و رسوم گیلانی برای ماه محرم قدمتی دیرینه دارد. مردم گیلان از سال‌های دور با آیین‌ها و رسوم مختلف به استقبال این ماه می‌روند. در بسیاری از شهرهای گیلان هنوز آیین‌های قدیمی محرم حفظ شده‌اند و با شور فراوانی برگزار میشود. آیین‌های سنتی ماه محرم در گیلان به شکل متفاوتی نسبت به شهرهای دیگر اجرا میشود. ماه محرم در استان گیلان همانند سایر همه شهرهای شیعه‌نشین و محبین اهل بیت در دنیا ماه عزاداری و سیاه‌پوشی است. در این ماه مردم گیلان لباس‌های سیاه و تیره به تن می‌کنند و با مراسم و آیین‌های مختلف نوحه‌خوانی و علم‌گردانی برای امام حسین سوگواری می‌کنند.
کلیه امام زاده‌ها، مساجد و اماکن مقدس نقاط تمرکز عزاداری در گیلان هستند. مرثیه‌خوانی در این مکان‌ها معمولاً طبق برنامه‌ای مشخص به زبان فارسی و گیلکی اجرا میشود. مراسم سینه‌زنی، راه‌اندازی دسته و زنجیرزنی نیز از آیین‌های مشترکی هستند که در گیلان نیز همانند دیگر شهرها در ماه محرم اجرا میشود.
آیین سنتی علم‌بندی در ماسوله
ماسوله شهری است تاریخی و بسیار چشم نواز که به موجب کوچک بودنش شهرک خوانده میشود. در این شهر حیاط هر خانه، پشت‌بام خانه‌ای دیگر است و تنها راه عبور مرور در این شهر، پلکانانی هستند که با سنگ‌های کوهی ساخته شده‌اند و به همین منظور این شهر را شهرک پلکانی نیز می‌نامند. خانه‌های سنتی ماسوله به شکلی اصولی جای داده شده در دامنه کوه به طوری زیبا و ایستاده رو به طلوع آفتاب در یکی از نقاط سرسبز و خوش آب و هوای استان گیلان، با تابستانهای دل‌نشین و خزان‌های زرد و نارنجی و زمستان‌های پربرف و سفید ساخته شده است. زبان مردم ماسوله تالشی است که با گویش گیلکی تفاوت بسیاری دارد و دین مردم ماسوله اسلام و مذهبشان شیعه است. این شهرک تاریخی با دارا بودن چنین جاذبه‌هایی همه‌ساله پذیرای گردشگران میلیونی از ایران و دنیاست. اما با وجود این‌همه گردشگر در طول سال شاید هیچ روزی در طول سال به مانند روز ششم ماه محرم الحرام و مراسم علم‌بندی ماسوله این چنین پرشور و دل نواز نباشد. شب هفتم محرم، شبی است که مراسم تاریخی مذهبی علم‌بندی ماسوله در آن برگزار میشود. این مراسم تاریخی و مذهبی که قدمتی قریب به هشت قرن دارد بازدیدکنندگان زیادی را از جای‌جای مختلف ایران و جهان به خود جذب می‌کند. ماسوله‌ای‌هایی نیز که در دیگر مناطق کشور و حتی جهان سکونت دارند همه‌ساله برای حضور در مراسم علم‌بندی به زادگاهشان سفر می‌کنند، عکاسان و خبرنگاران زیادی هم برای ضبط تصاویر و لحظات این مراسم در خاطره‌ها ساعت‌ها به انتظار مینشینند تا صحنه‌های کم نظیر این مراسم را ببینند.
در این شب در اکثر خانه‌ها برای دادن نذری امام حسین (ع) باز است ماسوله‌ای‌ها از عزادارن و عاشقان اهل‌بیت (ع) با چای دارچین محلی و شیرداغ و کلوچه‌های محلی مثل اگردک پذیرایی و زیر پای عزادارن گوسفند نذری قربانی می‌کنند. در رسم تاریخی علم‌بندی ماسوله که همه‌ساله در غروب ششم ماه محرم الحرام برگزار میشود. ابتدای مراسم بنا بر سنت قدیمی، عزادارن در روی بام‌ها و حیاط مساجد محله‌ها سنج‌ها را به‌هم میزنند و در شیپورها می‌دمند تا اهالی محله‌ها و عزادارن چهار دسته شهر را دور هم جمع کنند. با طنین این نواها در کوه‌ها وکوچه پس کوچه‌های ماسوله، علاوه بر دسته‌های چهارمحل این شهر، سایر ساکنین شهر و عزادارن از آغاز مراسم خبردار می‌شوند. تجمع مردم لحظه به لحظه در طی این مراسم زیاد و زیادتر میشود و دسته‌های عزاداری یکی پس از دیگری در کوچه‌های شهر سینه‌زنی می‌کنند و همه باهم نوحه «ای اهل علم میرعلمدارنیامد/ میر علمدار کو/ حضرت عباس کو/ میل علمدار کو» را سر می‌دهند و به نوبت و پس از یکدیگر وارد صحن امامزاده عون‌بن علی جمع می‌شوند و علم‌های مساجدشان را که با پارچه‌هایی به رنگ سبز و مشکی آراسته شده‌اند را از قدیمی‌ترین علمدار و بزرگ شهر تحویل می‌گیرند. دسته‌ها به نوبت و اولویت مسجدها، در صحن امامزاده جمع می‌شوند تا علم از بالکن امامزاده به آن‌ها داده شود. برای نظم به مراسم و رعایت اولویت در سپردن علم به هر هیئت، هیاتی به نام «هیات محترم» وجود دارد که نزدیک مکان اعطای علم حضوردارند.
ترتیب سپردن علم‌ها به دسته‌ها امری پر اهمیت است و طبق مقررات دقیقی اجرا میشود. در پایان ماه محرم علم‌های چهار محله ماسوله به امامزاده برگردانده میشود. علت دیگر ویژه بودن مراسم علم‌بندی در ماسوله، ارزش و اولویت اقوام در اجرای آن است. علمدارها و کسانی که علم را به مسجد منتقل می‌کنند خانواده‌های قدیمی و سرشناس شهر هستند که بدین نحو موقعیت و اعتبار خود را قوام می‌بخشند. رسم آیینی علم‌بندی ماسوله نیز مانند خود این شهر کم‌نظیر و حتی بی‌نظیر است. یکی از وجه تمایز و بی‌نظیری، شکل عمودی میل علم است. برخی بر این باورند که اصل علم در آغاز اسلام به این شکل بوده است. و عده دیگر می‌گویند به خاطر شکل معماری و طبقاتی بودن بام‌های خانه‌ها علم به این شکل طراحی شده است. علم‌های افقی که در شهرهای دیگر ایران رواج دارد در این شهر با وجود پلکان‌ها و بام‌های شهر و کوهستانی بودن منطقه قابل حمل نیستند. تاریخ و سابقه این مراسم مانند خود شهرک تاریخی ماسوله جای در دل تاریخ چندین هزارساله ایران دارد. بعضی می‌گویند علم‌بندی در دوره صفویه آغاز شده است و علم‌هایی که متعلق به محله‌های «مسجدبر، خانه‌بر، اسدمحله، کَشَسَر» بودند، در کل سال تا روز هفتم محرم، در مسجد‌های همان محله‌ها نگهداری می‌شدند.
این شهر که در نوبت ثبت جهانی می‌باشد در شماره ۱۰۹۰ فهرست آثار ملی به عنوان میراث فرهنگی و طبیعی به ثبت رسیده‌است. ماسوله در جنوب غربی استان گیلان در بخش سردارجنگل فومن، ۶۰ کیلومتری شهر رشت و ۳۶ کیلومتری شهر فومن و ۲۰ کیلومتری شهر ماکلوان قرار دارد که همه‌ساله پذیرای حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار گردشگر است.
چهل منبران در لاهیجان
از دیگر مراسم سنتی ماه محرم در گیلان می‌توان به «چهل منبران» لاهیجان اشاره کرد. مراسمی که در شب عاشورای حسینی در برخی شهرهای گیلان اجرا میشود. در این شب در خیابان‌های قدیمی شهر، برخی افراد که نذر می‌کنند یک ظرف برای خرما، یک ظرف پر از برنج و یک ظرف خالی و یک مکان برای روشن کردن شمع روی میز قرار می‌دهند. «چهل‌منبر» آیینی است که سالیان سال و به گفته برخی از دوران صفویه، هر سال قبل از غروب تاسوعای حسینی با شور و حالی معنوی در لاهیجان برگزار میشود. خورشید که به غروب نزدیک میشود در بافت قدیمی شهر، گویی حال و هوای دیگری بوجود می‌آید. مردم دسته دسته به طرف بافت قدیمی شهر، مسجد اکبریه، مسجد یمنی، مسجد چهارپادشاه و محله شهیدکریمی می‌روند، به بافت قدیمی که می‌رسید فضا عرفانیو نورانی است. کوچه‌های باریک و مارپیچ قدیمی و خانه‌های خشتی وگلی سرخ‌رنگ با سرپوش سفال. جلوی در هر خانه‌منبری میزی با روکش پارچه‌ای علم شده و شمع‌ها بر روی آن روشن اند، بر روی منبر علاوه بر شمع‌های روشن، بسته‌های کوچک برنج و خرما نیز دیده میشود، هر فردی که نذر چهل منبر دارد و یا نذرش برآورده شده، به چهل خانه یا مسجدی که منبری در جلویش برپاست می‌رود، صاحب هر خانه که منبری بنا نهاده، بسته‌های کوچک برنج تهیه دیده و سینی شمع بر روی آن قرار می‌دهد و شخص دارای نذر، دانه‌ای خرما در ظرف می‌گذارد و شمعی می‌افروزد و بسته‌ای برنج برمی دارد.
مراسم چهل‌منبر از انتهای شفق تاسوعای حسینی آغاز میشود و تا پس از پایان نماز مغرب به اتمام می‌رسد. بانگ جرس کاروان محرم در جای جای ایران زمین این بار پررنگ‌تر از هر بار طنین‌انداز میشود و هرکس مطابق اقلیم و فرهنگ دیارش سوگوار است. در گذر از عبور قرن‌ها، مراسم سوگواری سینه به سینه رسید و جان گرفت و گاه به دلایلی کمرنگ شد و باز رنگی یافت و اینک به این زمان که رسید، یا برخی از آیین‌های سوگواری چون بسیاری دیگر از آیین‌هایمان به طور کامل برگزار نمی‌شود و یا در گوشه و کنار پهناور ایران که بجویی، رنگ نقطه‌ای از آن‌ها به جای مانده است و گیلان دیار آداب و آیین هر گوشه‌اش نشانی از این رنگ نقطه‌های آیینی است که هریک هرچند اندک، اما مملو فرهنگ و خوشدلی پیشینیان و غنی دانشان این سرزمین را رقم می‌زند. نوای طبل‌ها و سنج‌ها به گوش می‌رسد و البته در این بین گرم آواها که می‌شوی، گاه در میان مرثیه ها، آن می‌شنوی که روح می‌آزارد و ناگاه به صفای محرم پیشینیان غبطه می‌خوری.
مراسم کرب‌زنی در لاهیجان
کرب‌زنی یکی از خاص‌ترین مراسم مردم گیلان در روزهای محرم است. این مراسم در واقع نوعی عزاداری مخصوص است که در شهر لاهیجان اجرا میشود. اعتقاد بر این است که در اواخر قرن ۱۲ فردی به نام «محمد ابراهیم غبرائی» به کربلا رفت و در این مراسم یک نوع عزاداری خاص را یاد گرفت. سپس بعد از بازگشت به شهر خود لاهیجان ریتم جدیدی برای آن اجرا کرد و مرثیه‌هایی به زبان فارسی برای آن سرود. از آن زمان تاکنون در شب‌های محرم مراسم کرب‌زنی در محله شعربافان اجرا میشود. در این مراسم کرب‌زن‌ها دو عدد چوب استوانه‌ای شکل با دسته‌ای چرمی در دست می‌گیرند و با ریتمی خاص و حرکاتی مخصوص این دو تکه چوب را در زیر پا و پشت سر خود به هم می‌کوبند. جالب است بدانید که این رسم علاوه بر لاهیجان در سبزوار و سمنان نیز برگزار میشود اما شیوه کرب زنی آن‌ها کمی متفاوت از کرب زنی در لاهیجان اجرا میشود. مراسم کرب‌زنی لاهیجان در شب هشتم محرم و روز عاشورا اجرا میشود و مردم از سراسر شهرهای گیلان برای تماشای آن به منطقه شعربافان می‌آیند.
کرنانوازی
یکی دیگر از آداب و رسوم مردم شمال در ماه محرم که بیشتر در شهرهای آستانه‌اشرفیه، رحیم‌آباد، واجارگاه و کلاچای اجرا میشود، کرنانوازی است. در این مراسم کرنانوازان در قالب گروه‌های ۱۰ نفره به همراه یک سرگروه شروع به نواختن کرنا می‌کنند. در این مراسم ابتدا سرگروه کرنا می‌زند و سپس بقیه افراد با هم به او پاسخ می‌دهند. کرنا یک نوع آلت موسیقی بادی و بلند است که صدای بم و رسایی دارد. از آنجایی که این ساز سوراخ ندارد، با انگشتان نواخته نمی‌شود و فرد نوازنده تنها باید در آن بدمد. جنس بدنه کرنا از نی است و طول آن بین ۲ تا ۴ متر و گاهی بیشتر است. سر کرنا حالتی عصایی شکل دارد و جنس بدنه آن در بخشی که صدا خارج میشود از جنس کدو است.
کرنانوازی یکی از آداب و رسوم مردم شمال در ماه محرم است که بیشتر در شهرهای آستانه‌اشرفیه، رحیم‌آباد، واجارگاه و کلاچای اجرا میشود.
طشت‌گذاری در تالش
روزهای پایانی ذی‌الحجه در تالش مصادف است با برگزاری آیین سنتی «طشت گذاری» که یکی از خاص‌ترین آیین‌های سنتی ماه محرم در گیلان است که در منطقه غرب گیلان و نزدیک به استان اردبیل اجرا میشود. با شروع این مراسم آغاز ماتم حسینی در شهر رسمیت می‌باید و کاروان حزن و اندوه و سوگواری‌های ایام محرم به راه می‌افتد. در این مراسم طشت‌هایی پر از آب به وسیله ۲ تن از ریش سفیدان محل به سمت مسجد برده می‌شوند. سپس عزاداران به نیت برآورده شدن حاجات خود از آب این طشت می‌نوشند. در مورد علت و دلیل برگزاری مراسم طشت‌گذاری نظرات و احتمالات مختلفی وجود دارد و عده‌ای اعتقاد دارند که با انجام این مراسم اهمیت و جایگاه آب در کربلا مورد توجه قرار گیرد. برخی مورخان نیز با توجه به مسیر حرکت کاروان حضرت حسین بن علی (ع) از مکه به سمت کربلا می‌گویند: براساس روایت‌های تاریخی، در مسیر راه کاروان کربلا قبل از رسیدن به دشت نینوا، سربازان حر بن یزید ریاحی در منطقه‌ای به نام زباله، راه را بر کاروان امام بسته و حرکت آن را متوقف ساخته‌اند و در این محل، سالار شهیدان بر غم کمبود آب به کاروانیان خود دستور می‌دهند که طشت‌ها توسط آب‌های موجود در مشک‌های کاروان پر شود که هم یاران امام حسین (ع) و هم سربازان حر از آن استفاده نمایند و احشام موجود در هر دو کاروان نیز سیراب شوند. و برخی می‌گویند طشت در این آیین، نماد مشک‌های پر آب عباس علمدار و تشنگی اصحاب امام حسین (ع) است.
* گزارش از مرجان نعمتی صبا، مدیر روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گیلان
انتهای پیام/
